Əsrin layihəsi: SSRİ-nin 100 yaşı tamam oldu

SSRİ-nin yüzilliyi – ötən əsrin ən iri dünya dövlətinin əsas nailiyyətlərinə qərəzsiz nəzər yetirmək üçün Azərbaycan üçün yaxşı səbəbdir. Görünür ki, bu dövrsüz bizim ölkəmiz həm dövlət quruluşu nöqteyi-nəzərindən, həm də yığılmış yük nöqteyi-nəzərindən tamamilə başqa ölkə olardı. Sovet dövrünün son üç onilliyini əsasən qara rənglərlə boyayırlar ki, bu da birtərəfli  və hətta qəsdən cəlb edilmiş yanaşma kimi görünür. Eyni zamanda, bu gün dünya iqtisadiyyatını və geosiyasətini bürümüş böhranlı proseslər fonunda dünyada ilk sosialist dövlətinin qurulmasında misli görünməmiş eksperimentə balanslı qiymət vermək son dərəcə vacibdir. Axı bu təcrübə Azərbaycanla Avrasiya İqtisadi İttifaqı arasında əlaqələrin qurulması kontekstində tələb oluna bilər.

Onunla başlaya bilərik ki, mövcud olduğu bütün dövr ərzində SSRİ daim inkişafda olan, müxtəlif dövrlərdə müxtəlif nailiyyətlər nümayiş etdirən dinamik bir sistem idi. Ona görə də təhlilimiz çərçivəsində fundamental məqamları nəzərdən keçirmək məqsədəuyğun olardı.

İctimai münasibətlər sistemi

Xatırlatmaq üçün deyə bilərik ki, 19-cu əsrdən başlayaraq dünya tarixinin inkişaf paradiqmasını müəyyən edən prinsipial məqamlardan biri iki istehsal faktorunun – əmək və kapitalın, habelə onların təmsil etdiyi sosial qrupların və qüvvələrin toqquşması olmuşdur. Bu konseptual qarşıdurma XX əsrin ortalarına qədər tarixi proseslərin vektorunu müəyyən etdi.

Elmi-texniki tərəqqinin inkişafı və məhsuldar qüvvələrin təkamülü ilə ictimai şüurda da dəyişiklik baş verirdi. Sual yarandı ki, əlavə dəyər şəklində əmək fəaliyyətinin nəticələrindən əsas faydalanan kim olmalıdır. Bu da öz növbəsində kapital və əmək arasında münasibətlərə yenidən baxılmasına səbəb olacaq idarəetmə modelini təklif etməyə qadir olan ictimai qüvvələrin meydana çıxmasına tələbatı yaratdı.

Bu ziddiyyət XX əsrin əvvəllərində pik həddə çatdı. Rusiya imperiyası fəhlə etirazları ilə bürünən yeganə ölkə deyildi. Analoji hadisələr Avropada da inkişaf edirdi. Sovet İttifaqının yaradılması sosial ədalətsizlik problemini ayrı bir vahid dövlətin ərazisində həll etmək üçün qanunauyğun cəhd idi. Və etiraf etmək lazımdır ki, Sovet İttifaqı öz vəzifəsinin öhdəsindən gəldi. Onun iqtisadi quruluş modeli əvvəllər yalnız nəzəriyyədə mövcud olan sosial bərabərlik ideyalarını təcəssüm etdirməyə imkan verdi.

SSRİ təcrübəsi bütün dünyada ictimai sərvətin daha ədalətli şəkildə yenidən bölüşdürülməsinə əhəmiyyətli təkan verdi. “Kommunizm kabusu” qorxusu altında hətta bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə də zəhmətkeş insanın mövqeyini xeyli gücləndirən irimiqyaslı sosial proqramlar həyata keçirilirdi. Bu, elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsinə və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin daha da inkişafına yol açdı. Nəticədə XX əsrin ikinci yarısında insan kapitalı iqtisadi inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrildi. Əslində, SSRİ ictimai münasibətlərin qlobal şəkildə yeni səviyyəyə keçməsinə töhfə verdi.

Bu keçidin bərabərlik tələbinin aktuallığını azaltmadığını vurğulamaq lazımdır. Sadəcə olaraq, indi sosial ədalət təkcə maddi sərvətlərin düzgün bölüşdürülməsi deyil, həm də cəmiyyətin hər bir üzvünün özünü hərtərəfli reallaşdırması üçün şəraitin təmin edilməsi deməkdir.

Həmçinin, getdikcə daha aydın olur ki, bərabər imkanlar ideyası üzərində qurulmuş birləşdirici dövlət ideologiyası olmadan heç bir ölkə davamlı inkişaf trayektoriyasına daxil ola bilməyəcək. Bu gün şahidi olduğumuz qlobal ideoloji və iqtisadi böhran məhz bununla bağlıdır.

İqtisadi komponent

İqtisadi sahəyə keçid edərkən qeyd etmək lazımdır ki, burada biz tez-tez SSRİ-nin nailiyyətlərini və potensialını obyektiv təhlil etməyi çətinləşdirən açıq-aşkar təhriflərin şahidi oluruq.

Belə təhriflərdən biri ümumi daxili məhsulun (ÜDM) qiymətləndirilməsidir ki, buna görə Sovet İttifaqı guya səksəninci illərin sonunda Qərb ölkələrindən xeyli geri qalırdı. Xatırladaq ki, SSRİ-də Qərb ölkələrinin ÜDM-dən fərqli şəkildə hesablanan ümumi milli məhsulun (ÜMM) göstəricisindən məcmu göstərici kimi istifadə edilirdi. Burada isə bir neçə vacib faktı dilə gətirmək lazımdır.

Birincisi, SSRİ-nin ÜMM-nə silah sistemləri və mülki olmayan hərbi xərclər daxil edilmirdi. Hərçənd hərbi sənaye kompleksi Sovet iqtisadiyyatının ən iri sahələrindən biri idi.

İkincisi, SSRİ-də elmi inkişaflar əqli mülkiyyət formasında kapitallaşdırılmırdı. Onlar yalnız aralıq istehlak seqmenti kimi nəzərə alınır və köməkçi fəaliyyət kimi təqdim edilirdi. Əgər elm sahəsi bu göstəriciyə tam daxil edilsəydi, Sovet İttifaqının ÜMM-nin nə qədər artacağını təsəvvür etmək çətin deyil.

Üçüncüsü, ÜDM-in əhəmiyyətli hissəsini ölkənin əmək haqqı fondu təşkil edir. Heç kimə sirr deyil ki, SSRİ-də orta əmək haqqı Qərb ölkələrindən aşağı idi, lakin bu, aşağıdakı qeyri-bazar sosial imkanları hesabına kompensasiya olunurdu: pulsuz təhsil, səhiyyə, istirahət göndərişlərinin təqdim olunması və s.

Dördüncüsü, Qərb ölkələrinin ÜDM-nin əsas payını uzun onilliklər ərzində xidmət sektoru tutur. Lakin onun qiymətinin əmələgəlməsində hesablama bazar prinsiplərinə əsaslanır. SSRİ-də bazar qiymətəmələgəlməsi olduqca fraqmental idi. Təəccüblü deyil ki, ÜMM hesablanarkən aşağıdakı nəhəng sektorlar ödənişli, hesablanan xidmətlər sferasından çıxılırdı: elə həmin daxili turizm, səhiyyə, mənzil xidmətləri bazarı və s.

Eyni zamanda, 1929-cu ildən 1990-cı ilə qədər olan dövrdə SSRİ-də alıcılıq qabiliyyəti paritetində ÜDM-in 8,87 dəfə artdığını nəzərə almamaq da olmaz. Müqayisə üçün qeyd edək ki, ABŞ-da analoji göstərici həmin dövrdə cəmi 5,34 dəfə artmışdır.

Onu da nəzərə alaq ki, SSRİ dünyada istehsal amilləri arasında qarşıdurmada əməyin qalib gəldiyi ilk ölkə olmaqla 30-cu illərdə dünya kapitalının böyük təzyiqi ilə üzləşdi. Sonra isə o, daha sonra ölkənin yarısının bərpa olunmasına səbəb olan dəhşətli müharibəyə məruz qaldı.

Bu faktlar adamı düşünməyə vadar edir ki, Sovet İttifaqının iqtisadiyyatı doğrudan da qərbyönlü ekspertlər ordusunun təqdim etməyə çalışdığı qədər səmərəsiz və rəqabətqabiliyyətli olmayan idimi?

Obyektiv baxış

Şübhəsiz ki, sovet iqtisadi maşını qüsursuz deyildi. Doqmatizm, yeniliklərin tətbiqi üçün səmərəsiz sistem və idarəetmə aparatının ətalətliliyi bütün ölkədə dövlət idarəçiliyinin fəaliyyətinə mane olurdu.

SSRİ-nin iqtisadi modelinin əsas problemi ondan ibarət idi ki, ictimai nemətlərin bölüşdürülməsi sistemində ciddi fərqlərə baxmayaraq, o, Qərb modelinə bənzəyirdi. Söhbət bazarların genişləndirilməsi hesabına maddi istehsalın artımının stimullaşdırılmasından gedir. Bu yanaşma isə özlüyündə inkişafın hədlərinə çatmağı nəzərdə tutur. Bəşəriyyət bu qeyri-perspektivliyin iki dəfə: birinci dəfə SSRİ-nin dağılması zamanı, ikinci dəfə isə hal-hazırda, qlobal dollar mərkəzli modelin çatlamağa başladığı bir vaxtda şahidi oldu.

İstənilən halda, obyektiv çatışmazlıqlara baxmayaraq, Sovet İttifaqı bir çox danılmaz nailiyyətlər əldə etdi. Onların arasında səmərəli strateji planlaşdırmanın qurulması, iqtisadi artımın generatoru kimi tək dövrəli olmayan pul sisteminin qurulması, hamı üçün bərabər imkanlar təmin edən sosial dövlət ideyasının praktiki tətbiqi.

Biz həmçinin ən güclü hərbi-sənaye kompleksini, pulsuz yüksək keyfiyyətli təhsil və səhiyyə sistemini, dünyanın ən yaxşı təşkil olunmuş idman sənayesini, ən zəngin mədəniyyət sahəsini, çoxmillətli ölkənin xalqlarının şəxsiyyətinə əsl hörməti sadalaya bilərik.

Amma bəlkə də SSRİ-nin əsas nailiyyəti elə münasibətlərin formalaşması idi ki, burada maddi vəziyyətə deyil, hər bir vətəndaşın əməyinə və intellektual qabiliyyətinə hörmət ön planda idi. Aydındır ki, bəşəriyyətin gələcək inkişafı ilə sosial ədalətə tələbat yalnız artacaqdır. Bu isə o deməkdir ki, sovet təcrübəsi gələcəyin cəmiyyətində mütləq tələb olunacaqdır.

Sovet dövründə baş verən müsbət hadisələri diqqətlə öyrənmək və Azərbaycanda tətbiq etmək heç də az məqsədəuyğun olmazdı. Xüsusilə xarici siyasət kursunun qurulmasında və daxili, o cümlədən iqtisadi gündəmin formalaşmasında tətbiq oluna bilər. Ümumi iqtisadi məkanın formalaşdırılması yolu ilə regionun davamlı inkişafını təmin etməyə qadir platforma artıq məlumdur. Bu, Avrasiya İqtisadi İttifaqıdır (Aİİ). Ona qoşulmaq Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirəcək, onun şaxələndirilməsinə, yeni iş yerlərinin açılmasına, ölkənin sosial və humanitar inkişafına təkan verə bilər.

Avrasiya gündəminin inkişafının əsasını, şübhəsiz ki, güclü resurs imkanlarına malik, Azərbaycanın güclü tarixi, mədəni və iqtisadi əlaqələri olan böyük dünya dövləti kimi Rusiya Federasiyası təşkil edə bilər.

Şübhəsiz ki, bu əməkdaşlıqda çox şey Rusiya ilə kollektiv Qərb arasındakı qarşıdurmanın nəticəsindən asılı olacaqdır. Rusiyanın bu qarşıdurmada qələbəsi bütün Avrasiya regionunun və Avrasiya ideyasının qələbəsi mənasına gələcək ki, bu da region ölkələri, o cümlədən Azərbaycan üçün qabaqcıl inkişaf perspektivləri açacaqdır. Nəhayət, sonda qeyd etmək istərdik ki, ötən əsrdə Avrasiya xalqları xarici təhdidlərə və çağırışlara birgə müqavimət göstərdikdə öz potensiallarının nə qədər böyük olduğunu artıq öz birliyi ilə sübut ediblər.