MDB: yeni inteqrasiya üçün hüdud qoyma yaxud yenidən düşünmə illəri

Bu günlərdə Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) yaranmasının 31 yaşı tamam olur. Düşünürəm ki, 1991-ci il ümumdünya miqyasında XX əsrin ikinci yarısının ən böyük geosiyasi, iqtisadi, sosial və humanitar çatın əmələ gəldiyi il olmuşdur. Keçmiş Sovet İttifaqı ərazisində 80-ci illərin ortalarından etibarən başlayan mərkəzdənqaçma prosesinin hüquqi rəsmiləşməsi 1991-ci ilin başlanğıcında, qəbul edək ki, çoxvariantlı görünürdü. Aydın idi ki, əvvəlki formada ittifaq dövlətini saxlamaq demək olar ki, mümkün deyildi.

Eyni zamanda, yenilənmiş əsasda vahid dövlətin saxlanılması üçün heç də hipotetik olmayan imkanlar var idi. 1991-ci ilin martında İttifaq əhalisinin əksəriyyətinin onun qorunub saxlanmasını dəstəklədiyi referendum keçirildi. Lakin ittifaq respublikalarındakı qondarma demokratik qüvvələr, hətta kommunist partiyasının bir çox yerli rəhbərləri həmin ümumxalq iradə bəyanının nəticələrinə az əhəmiyyət verirdilər. Yerli rəhbərlər və kollektiv Qərbin güclü şəkildə dəstəklədiyi “demokratik hərəkatın” liderləri artıq gözlənilən suverenliyin dadını hiss etmişdilər, bu da onların qarşısında respublikalarında mütləq siyasi və heç də az əhəmiyyətli olmayan iqtisadi güc əldə etmək üçün görünməmiş perspektivlər açırdı.

Beləliklə qulağa gözəl və buna görə də geniş əhali tərəfindən asanlıqla qəbul edilən müstəqilliyin əldə edilməsi şüarları altında sovet hakimiyyətinin tamamilə məğlub edilməsi və dövlət əmlakının daha sonrakı özəlləşdirilməsi yolu ilə mişarlanması layihəsinin həyata keçirilməsi prosesi, o cümlədən hamını, hətta iqtisadi, sosial, humanitar regional inteqrasiyanın aşkar üstünlüklərini nüfuzdan salmaq işə salındı. Təəssüflər olsun ki, müvafiq sahədə təcrübəsi olmayan insanlar, səxavətli xaricdən dəstək alaraq, böyük bir ölkənin, hətta ittifaq respublikaları arasında mehriban qonşuluq münasibətlərinin qorunub saxlanmasının mümkünlüyünü istisna etmək üçün qızğın millətlərarası münaqişələrdən istifadə etdilər. Nəticədə SSRİ tarixə qərq oldu və bununla da dünyadakı yüz milyonlarla insanın həqiqi sosial, sərt Qərb reallıqlarına alternativ həyat tərzini, fərqli sosial münasibətlər sistemini qurmaq ümidləri məhv edildi.

Eyni zamanda, mənim fikrimcə, açıq-aydın görünürdü ki, SSRİ dağılandan sonra əhalini fiziki aclıq və yoxsulluqdan qorumaq üçün keçmiş İttifaq ərazisindəki yeni dövlətlər arasında münasibətlər üçün bir növ institusional məzmunun formalaşdırılması sadəcə olaraq zəruri idi, çünki keçmiş sovet respublikalarının iqtisadi, sosial, humanitar subyektləri arasında əməkdaşlıq səviyyəsi o qədər dərin idi ki, bu zəncirlərin qırılması ictimai münasibətlərin və idarəetmə sisteminin tamamilə dağılmasına səbəb ola bilərdi. Məhz buna görə də MDB, hesab edirəm ki, ruhuna, cəmiyyət quruluşuna, siyasi-ictimai münasibətlərinə, iqtisadi quruluşuna görə çox yaxın olan dövlətlər arasında qarşılıqlı fəaliyyət platformasının və formatının qorunub saxlanmasında mühüm rol oynamışdır.

Əminəm ki, sağlam, ayıq yanaşma heç bir şübhə yeri qoymur ki, region ölkələrinin hər biri səviyyəsində dayanıqlı formatda rəqabətqabiliyyətli, effektiv siyasi, iqtisadi, sosial sistemlər qurmaq üçün regionun dayanıqlı və daha sürətli iqtisadi artıma malik əsas iqtisadi makroregion kimi mövqe tutması üçün inteqrasiya gündəliyinin hazırlanması məqsədəuyğundur. Və hesab edirəm ki, MDB bu mənada hələ də konstruktiv inkişaf layihələrinin həyata keçirilməsi üçün generator və platforma kimi öz müsbət rolunu oynaya bilər.

Bunu iqtisad elmi nöqteyi-nəzərindən mübahisələndirmənin çətin olduğu reallıqda mövcud olan bir sıra mühüm iqtisadi amillər və göstəricilər açıq şəkildə təsdiq edir. Mütəxəssis hesablamalarına əsasən, qeyri-inflyasiya ilə remonetizasiyanın potensialı, yəni inflyasiya təhlükəsi olmadan pul kütləsinin artması regionda pul komponentini təxminən 2-2,5 dəfə (!) artırmağa imkan verir ki, bu isə artıq daha sürətli iqtisadi artım üçün təkan ola bilər. Eyni zamanda, MDB-də regiona daxil olmayan ölkələrdən idxalın əvəzlənməsi potensialı təqribən 200 milyard dollar təşkil edir ki, bu da, MDB-nin xarici konturu üzrə bazarların genişləndirilməsi imkanlarını nəzərə almasaq. istehsalın lokallaşdırılması yolu ilə Birlik ölkələrinin iqtisadiyyatlarının investisiya imkanlarını təxminən 2-3 trilyon dollar artırmağa imkan verir.
Bundan əlavə, yaddan çıxarmaq olmaz ki, birbaşa investisiyaların artımı qaçılmaz olaraq müvafiq multiplikator effektinə, əlaqəli sənaye sahələrinin inkişafına, Birlik ölkələrinin milli iqtisadiyyatlarının tarazlığına, bu inteqrasiya birliyinə daxil olan dövlətlərin ərazisində məşğulluğun sürətli artımı hesabına əmək bazarının inkişafına töhfə verməlidir. Bununla yanaşı, MDB daxilində ticarətə dair məlumatlar 2022-ci ildə Birlik ölkələri arasında ticarətin illik artımının 30%-dən çox olacağını proqnozlaşdırmağa əsas verir. Ötən 2021-ci ildə ticarət dövriyyəsinin, əvvəlki pandemiya ili ilə müqayisədə artımı Birlik daxilində təxminən 25 faizə bərabər idi.

Beləliklə, MDB ərazisində bir sıra iqtisadi və geosiyasi səbəblərə görə, ticarət və iqtisadi əlaqələrin mütərəqqi trayektoriya üzrə inkişafı hətta sərmayə qoyuluşu olmadan da sabitləşir. Lakin region ölkələrində yeni texnoloji nizamın əsas istiqamətlərinin işlənib hazırlanmasına üstünlük verilməklə, milli iqtisadiyyatların remonetizasiyası, ümumi əmək, kapital, mallar və xidmətlər bazarlarının formalaşması üçün yuxarıda qeyd olunan potensial da nəzərə alınmaqla müvafiq texniki-iqtisadi siyasət həyata keçirilərsə, inanıram ki, Birlik ölkələrinin iqtisadiyyatları növbəti iki onillikdə ildə təxminən 7-10% sürətlə inkişaf edə bilər. bu isə, Birliyə böyük elmi, texniki, intellektual potensialı inkişaf etdirməklə, sosial, humanitar, iqtisadi və siyasi istiqamətlərdə uzunmüddətli təşəbbüs əldə etməyə imkan verəcəkdir.

Konkret olaraq Azərbaycan iqtisadiyyatına gəldikdə isə, qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Azərbaycan ilə bütövlükdə MDB-nin digər ölkələri arasında ticarət-iqtisadi əlaqələr artan trayektoriya üzrə inkişaf edir. Belə ki, cari ildə ölkənin Birlik dövlətləri ilə ticarət dövriyyəsi təxminən 30%, Rusiya Federasiyası ilə isə 22%-dən çox artmışdır. Üstəlik, Azərbaycanın enerji daşıyıcıları ixracını saymasaq, Azərbaycanın xarici ticarətində MDB ölkələrinin payı həddindən artıq yüksəkdir. Bunu, xüsusilə Birlik ölkələrinin və ilk növbədə Rusiya Federasiyasının aparıcı rollarda olduğunu idxalın strukturunda adi gözlə də görmək olur. Bununla yanaşı, əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi və digər sosial məsələlərin həlli baxımından milli iqtisadiyyatın qeyri-enerji sektoru mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, unutmaq olmaz ki, yuxarıda qeyd olunan müsbət tendensiyalar region ölkələrinin az investisiya qoyulmuş milli iqtisadiyyatlarında da müşahidə olunur. Əminəm ki, əgər region ölkələri investisiyaların artımı və ümumi bazarların formalaşması prioritetinə köklənmiş sinxron makroiqtisadi siyasət həyata keçirsələr, Azərbaycanın xarici iqtisadi yolda hansı potensiala malik olduğunu təxmin etmək çətin olmayacaqdır. Hesab edirəm ki, Azərbaycan üçün Birlik ölkələrinin və əsasən də, təbii ki, Rusiyanın əmək bazarının mühüm sabitləşdirici rolunu qeyd etmək faydalı olardı. Bundan əlavə, regional nəqliyyat-logistika dəhlizlərinin həyata keçirilməsi, kommunikasiyaların açılması, şübhəsiz ki, Azərbaycanda iqtisadi artıma təkan verməlidir. Ona görə də hesab edirəm ki, MDB çərçivəsində əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi, bu inteqrasiya birliyinin gücləndirilməsi cəhdləri Azərbaycanda həyata keçirilən xarici siyasətin prioritetləri siyahısında olmalıdır.