Qloballaşma böhranı: sonra isə nə olacaq?

Artıq aydındır ki, dollar mərkəzli qloballaşma dağılır və öz hegemon statusunu qoruyub saxlamaq üçün çılğın cəhdlər zamanı formalaşmış “ultraliberal elita” və ya “tusovka” (uzun illik qloballaşmanın əsas benefisiarlarını adlandırmağın hər kəs üçün necə rahat olmağından asılı olaraq) qeyri-sabitlik zonaları yaratmağa çalışır, bununla da qlobal sistemin zəif halqalarını silmək, əsasda və qərar qəbuletmə mərkəzlərində vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq üçün resursları periferiyadan mərkəzə çəkmək üçün.

Maraqlıdır ki, bu gün qlobal iqtisadi idarəetmə sisteminin məhv edilməsi prosesinin tətik mexanizmi ilk növbədə Vaşinqtonda sıxışdırılır, baxmayaraq ki, bütün yuxarıda qeyd olunan sistem məhz oradan hazırlanıb işə salınıb. Düşünürəm ki, bu təsadüfi deyil.

Unutmaq lazım deyil ki, keçən əsrin 80-ci illərində yeni ərazilərin inkişafı yolu ilə satış bazarlarının genişləndirilməsi mexanizmləri demək olar ki dayanmışdır və ya yavaşlamışdır, Ştatlarda bədnam “reaqomika” faiz dərəcələrinin kəskin azalması və istehlak bazarına demək olar ki, məhdudiyyətsiz kredit verilməsi yolu ilə tələbin süni şəkildə artması ilə başladı. İnformasiya sahəsində müvafiq resursların böyük şəbəkəsi vasitəsilə geniş şəkildə gücləndirilmiş istehlak cəmiyyəti modeli tam gücü ilə inkişaf edirdi və kollektiv Qərbə ötən əsrin sonunda qaçılmaz görünən çöküşdən çəkinməyə imkan verdi. Təəssüf ki, tarix felin lazım formasını tanımır. Bəziləri üçün isə bu xoşbəxtlikdir.

Nəticədə Sovet İttifaqı unutuldu, Qərb əvvəlcə Şərqi Avropada, sonra isə postsovet məkanında fasilə, yeni bazarlar və satış əraziləri əldə etdi. Beləliklə, Şərqi Avropa və postsovet məkanı ölkələri zəngin təbii ehtiyatlara arxalanaraq, əsasən xammal ixrac edən qeyri-ekvivalent xarici ticarət mübadilə tələsinə düşdü, əsasən xammal ixrac edərək, zəngin təbii sərvətlərə arxalanaraq (sonuncu xüsusilə Rusiya və bir sıra postsovet respublikalarına aiddir), əsasən hazır məhsulların idxalı, həmişə yüksək keyfiyyətdə olmayan, hətta son “Şərq düşərgəsi”nin standartları ilə .

Bu zaman Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) kimi qloballaşma institutları sözün əsl mənasında keçid iqtisadiyyatı adlanan ölkələrin boğazından tutublar, onlara kapitalın sərbəst hərəkətinin alternativlərin olmaması və xarici sərmayələrin ümumi prioritetləri barədə imperativləri tətbiq edərək, xüsusi daxili investisiya institutlarının effektiv fəaliyyət imkanlarının tamamilə məhv edərək.

Şərqi Avropa ölkələrində bu Avropa İttifaqı institutları vasitəsilə həyata keçirilirdi, harada Şərqi Avropa ölkələri üçün bilərəkdən autsayder rolu verilmişdir və harada, “daha ​​yüksək demokratik dəyərlərin” üstünlüyü haqqında şüarlara baxmayaraq, yerli hakim elitalarda demək olar ki, alternativ fikirlər irəli sürməyə və müdafiə etməyə qadir qüvvələr qalmayıb.

Postsovet məkanı ölkələrində isə xüsusi daxili sərmayə institutları sadəcə olaraq elmi nöqteyi-nəzərdən tamamilə absurd postulatın irəli sürülməsi ilə bloka salınmışdırlar, postulat o barədə idi ki, pul demək olar ki, yalnız xarici valyutanın alınması üçün buraxılmalıdır, amma məncə məhz hansı olduğunu təxmin etməyə ehtiyac yoxdur.  Dövlət kapital qoyuluşlarına gəldikdə isə, tamamilə aydındır ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində onlar apriori özəl kapitalı kompensasiya edə bilməzdilər, iqtisadi siyasətdə disfunksiyaları şəraitində onların effektivliyi ilə bağlı problemləri qeyd edərək. Nəticədə postsovet məkanı və Şərqi Avropa ölkələri çox dərin iqtisadi problemlərlə üzləşdilər.

Buna paralel olaraq, təhsil, humanitar, digər fondlar və digər strukturların qloballaşmasının müvafiq maliyyə institutlarına demək olar ki, məhdudiyyətsiz çıxışı olan qərar qəbuletmə mərkəzlərinin şəbəkəsi vasitəsilə yeni ərazilərdə cəmiyyətə və ictimai rəyə nəzarət etmək üçün elita adlanan təbəqə formalaşmışdır. Mənim fikrimcə, məsələn Avrasiya iqtisadi inteqrasiyası kimi ən bariz məqsədəuyğun ideyaların qəti şəkildə rədd edilməsi və rədd edilməsi xoru yarandı, hansı olmadan Avrasiya məkanında milli iqtisadiyyatların yüksək texnologiyalı, innovativ sahələrinin davamlı inkişafının qeyri-mümkünlüyü tamamilə aydındır.

Bununla belə iqtisadiyyat özünə aid olanı alır. Demək olar ki, qeyri-inflyasiya emissiyasından “həddən artıq qızdırılan” Qərb iqtisadiyyatlarında tələbin daha da inflyasiyaya əsaslanmayan artırılmasının mümkünsüzlüyü, ABŞ və Avropa İttifaqında kapitalın effektivliyinin çox əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsi, iqtisadiyyatın maliyyə sektorunun realdan faktiki ayrılması və bir sıra digər problemlər sistemli böhranın qaçılmazlığına və dollar mərkəzli qloballaşmanın qaçılmaz iflasına, eləcə də dərin Avrasiya regional iqtisadi inteqrasiyası mövzusunun aktuallaşmasına səbəb oldu.

Bu zaman onu da qeyd etmək lazımdır ki, yalnız texniki-iqtisadi inkişafın idarə edilməsi üzrə daha effektiv institutlar tətbiq ediləcəyi regionlarda sabit və aparıcı müsbət trendlər təmin etməlidir. Ona görə də dərk edərək, görünür, nə orta müddətli, nə də uzunmüddətli perspektivdə dünya iqtisadiyyatının əvvəlki strukturunun əsas benefisiarlarının qlobal liderliyi saxlamaq planları baş tutmayacaq, postsovet məkanı ölkələrində belə qənaətə gəlmək lazımdır ki, bu strateji çəngəldə daha effektiv inkişaf institutlarına arxalanan ölkələr və regionlar obyektiv şəkildə qalib gəlməlidirlər.

Ona görə də, əminəm ki, texniki-iqtisadi inkişafın idarə edilməsi üzrə effektiv institutların tətbiqi ilə Avrasiya iqtisadi inteqrasiyası postsovet məkanı ölkələri üçün optimal prioritetdir. Hətta son onilliklər ərzində müvafiq valyuta və xammal təhlükəsizliyinə malik olan ölkələr, o cümlədən Azərbaycan, mənim fikrimcə, bu prosesdə iştirak etməkdə son dərəcə maraqlı olacaqlar, ona görə ki, bir tərəfdən xammal ixracı üçün ənənəvi olan Avropa bazarları “dağılacaqdır”, digər tərəfdən isə – ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, işçilərin sayı və insan kapitalının inkişafı planında ixracyönümlü hasilat sənayesinin inkişafına vurğu iqtisadi problemlərin həlli üçün davamlı panaseya sayıla bilməz, baxmayaraq ki, valyuta gəlirin əhəmiyyətli bir hissəsi son nəticədə ölkədən kənara çıxır. 

Ona görə də hesab edirəm ki, Azərbaycanın Avrasiya iqtisadi inteqrasiyasında iştirakı bütövlükdə regionda adekvat iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi zaman milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin kəskin şəkildə gücləndirilməsinə, emal sahələrinin və insan kapitalının inkişafı ilə bağlı sahələrin davamlı inkişafına töhfə verməlidir. Milli maraqların üstünlüyünə əsaslanan dövlət başçısının siyasəti, Azərbaycanın bu məsələdə optimal və düşünülmüş mövqedən çıxış edəcəyinə ümid etməyə əsas verir. Ümumiyyətlə, hesab edirəm ki, Avrasiya inteqrasiya vektorunun güclənməsi tendensiyası, təkcə postsovet məkanı ölkələri üçün deyil, həm də daha geniş coğrafiyadakı dövlətlər üçün həlledici və davamlı olmalıdır, çünki dollar mərkəzli qloballaşmanın süqutu istər-istəməz formatlaşdırma ilə bağlı proseslərin sürətləndirilmiş inkişafına, qlobal iqtisadiyyatda parçalanmaya, güclü, mövqeli və sabit makroregionların yaranmasına kömək edəcəkdir.